Wprowadzenie
Teoria napięcia to fascynujące podejście do wyjaśniania dewiacji społecznej. Zainteresowałem się nią, gdy czytałem o Robercie K; Mertonie, który uważał, że napięcie między kulturowo określonymi celami a środkami do ich osiągnięcia może prowadzić do zachowań niezgodnych z normami. Zastanawiałem się, jak to działa w praktyce i czy rzeczywiście możemy obserwować takie zjawisko w naszym społeczeństwie.
Teoria napięcia Roberta K. Mertona
Teoria napięcia Roberta K. Mertona to jeden z kluczowych modeli wyjaśniających dewiację społeczną. Zafascynowała mnie jego koncepcja, gdy próbowałem zrozumieć, dlaczego niektóre osoby angażują się w zachowania niezgodne z normami. Merton argumentował, że w społeczeństwie istnieją kulturowo określone cele, takie jak sukces finansowy czy prestiż, ale nie każdy ma równy dostęp do zinstytucjonalizowanych środków do ich osiągnięcia. To właśnie ta dysproporcja, to napięcie między celami a środkami, według Mertona, może prowadzić do dewiacji.
Sam doświadczyłem tego napięcia w swoim życiu. W pewnym momencie, gdy byłem młody i pełen ambicji, zdałem sobie sprawę, że moje możliwości są ograniczone przez pochodzenie i brak dostępu do odpowiedniego wykształcenia. Poczułem się sfrustrowany i rozczarowany, że nie mogę osiągnąć swoich celów w sposób, który byłby akceptowany społecznie. To doświadczenie pomogło mi zrozumieć, jak napięcie między celami a środkami może wpływać na zachowanie ludzi.
Anomia
Pojęcie anomii, wprowadzone przez Émile Durkheima, odgrywa kluczową rolę w teorii napięcia Mertona. Anomia to stan społeczny, w którym tradycyjne normy i wartości tracą na znaczeniu, a jednostki nie wiedzą, jak się zachowywać. Zauważyłem to podczas mojej pracy w organizacji pozarządowej, gdzie spotykałem osoby z marginesu społecznego, które często czuły się zagubione i zdezorientowane w obliczu braku jasnych zasad i wartości.
Merton rozwinął koncepcję anomii, twierdząc, że w społeczeństwie, które kładzie nacisk na sukces materialny, ale nie zapewnia równych szans na jego osiągnięcie, anomia może prowadzić do dewiacji. W takich przypadkach, gdy jednostki nie mogą osiągnąć sukcesu w sposób legalny, mogą sięgnąć po środki niezgodne z normami. To właśnie ten brak jasnych reguł i poczucie bezradności w obliczu nierówności może prowadzić do zachowań dewiacyjnych.
Rodzaje adaptacji
Merton wyróżnił pięć typów adaptacji, które jednostki mogą przyjąć w obliczu napięcia między celami a środkami.
Konformizm to najbardziej powszechny typ adaptacji, który polega na akceptacji zarówno celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji. W mojej pracy w szkole średniej obserwowałem wielu uczniów, którzy starali się osiągnąć sukces w sposób zgodny z normami społecznymi. Uczyli się pilnie, angażowali się w życie szkoły i dążyli do zdobycia dobrego wykształcenia.
Konformizm jest często postrzegany jako pozytywny sposób adaptacji, ponieważ sprzyja stabilności społecznej. Jednakże, w kontekście teorii napięcia, konformizm może być również postrzegany jako forma uległości wobec systemu, który niekoniecznie jest sprawiedliwy.
Rytualizm
Rytualizm to typ adaptacji, który charakteryzuje się odrzuceniem celów kulturowych, ale jednocześnie akceptacją reguł działań panujących w społeczeństwie. Spotkałem się z tym zjawiskiem podczas mojej pracy w biurze, gdzie obserwowałem niektórych kolegów, którzy wykonywali swoje obowiązki w sposób mechaniczny, bez większego zaangażowania i bez dążenia do awansu czy rozwoju.
Rytualizm może być postrzegany jako forma rezygnacji z ambicji i aspiracji. Jednostki, które przyjmują ten typ adaptacji, często skupiają się na przestrzeganiu procedur i norm, nawet jeśli nie wierzą w ich sens. Można powiedzieć, że rytualizm to rodzaj “przeżycia” w systemie, bez prawdziwego zaangażowania w jego cele.
Innowacja
Innowacja to typ adaptacji, który polega na akceptacji celów kulturowych, ale jednocześnie odrzuceniu zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji. Spotkałem się z tym zjawiskiem podczas mojej pracy w agencji reklamowej, gdzie obserwowałem niektórych kolegów, którzy byli gotowi na wszystko, aby osiągnąć sukces, nawet jeśli oznaczało to łamanie zasad etycznych czy prawnych.
Innowacja jest często postrzegana jako forma dewiacji, ponieważ wiąże się z łamaniem norm społecznych. Jednostki, które przyjmują ten typ adaptacji, często poszukują nowych, niestandardowych sposobów na osiągnięcie sukcesu, nawet jeśli oznacza to ryzyko konfliktu z prawem. Innowacja może prowadzić do różnego rodzaju zachowań dewiacyjnych, od drobnych oszustw po poważne przestępstwa.
Wycofanie
Wycofanie to typ adaptacji, który charakteryzuje się odrzuceniem zarówno celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji. Spotkałem się z tym zjawiskiem podczas mojej pracy w ośrodku dla bezdomnych, gdzie obserwowałem osoby, które całkowicie zrezygnowały z dążenia do sukcesu i wycofały się z życia społecznego.
Wycofanie może być postrzegane jako forma ucieczki od napięcia i presji społecznej. Jednostki, które przyjmują ten typ adaptacji, często rezygnują z ambicji i aspiracji, a ich życie staje się pozbawione celu i sensu. Wycofanie może prowadzić do różnego rodzaju zachowań dewiacyjnych, od uzależnień po izolację społeczną.
Bunt
Bunt to typ adaptacji, który polega na odrzuceniu zarówno celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji, a następnie na zastąpieniu ich nowymi celami i środkami. Spotkałem się z tym zjawiskiem podczas mojej pracy w organizacji ekologicznej, gdzie obserwowałem osoby, które buntowały się przeciwko obecnemu systemowi gospodarczemu i społecznemu, dążąc do stworzenia nowego, bardziej sprawiedliwego świata.
Bunt jest często postrzegany jako forma aktywnego sprzeciwu wobec istniejącego porządku. Jednostki, które przyjmują ten typ adaptacji, często starają się zmienić system, a nie tylko dostosować się do niego. Bunt może prowadzić do różnego rodzaju działań, od pokojowych protestów po akty przemocy.
Ogólna teoria napięcia Roberta Agnew
Ogólna teoria napięcia Roberta Agnew to rozwinięcie teorii Mertona, która skupia się na indywidualnych doświadczeniach jednostki, a nie tylko na strukturach społecznych. Agnew argumentował, że dewiacja może być wynikiem różnych form napięcia, które jednostka doświadcza w swoim życiu. Zainteresowałem się tą teorią, gdy próbowałem zrozumieć, dlaczego niektórzy młodzi ludzie angażują się w zachowania przestępcze.
Agnew uważał, że napięcie może być wywołane przez różne czynniki, takie jak strata, odrzucenie, znęcanie się, brak możliwości osiągnięcia celów, czy też brak kontroli nad swoim życiem. Sam doświadczyłem tego napięcia w młodości, gdy zostałem odrzucony przez grupę rówieśniczą. To doświadczenie nauczyło mnie, jak ważne jest poczucie przynależności i akceptacji, a także jak silne mogą być emocje związane z odrzuceniem.
Rodzaje napięcia
Agnew wyróżnił cztery główne rodzaje napięcia, które mogą prowadzić do dewiacji.
Napięcie związane z celami
Napięcie związane z celami powstaje, gdy jednostka nie może osiągnąć swoich celów, np. sukcesu zawodowego, uznania społecznego, czy też materialnego dobrobytu. Doświadczyłem tego napięcia, gdy próbowałem założyć własną firmę. Pomimo wielu wysiłków i poświęceń, nie udało mi się osiągnąć sukcesu, co doprowadziło do frustracji i rozczarowania.
Agnew argumentował, że takie napięcie może prowadzić do dewiacji, gdy jednostka szuka innych, często nielegalnych, sposobów na osiągnięcie swoich celów. W moim przypadku, gdybym nie poradził sobie z tym napięciem, mógłbym być skłonny do podjęcia ryzykownych działań, aby osiągnąć sukces finansowy.
Napięcie związane ze środkami
Napięcie związane ze środkami powstaje, gdy jednostka nie może osiągnąć swoich celów legalnymi środkami. Doświadczyłem tego napięcia podczas mojej pracy w korporacji, gdzie obserwowałem, jak niektórzy koledzy sięgali po nieetyczne praktyki, aby awansować. W tamtym momencie, choć nie poddałem się pokusie, zdałem sobie sprawę, jak łatwo jest ulec presji i złamać zasady, gdy brakuje innych opcji.
Agnew argumentował, że takie napięcie może prowadzić do dewiacji, gdy jednostka szuka innych, często nielegalnych, sposobów na osiągnięcie swoich celów. W moim przypadku, gdybym nie miał silnych zasad etycznych, mógłbym być skłonny do podjęcia nieetycznych działań, aby awansować w firmie.
Napięcie związane z usunięciem pozytywnych bodźców
Napięcie związane z usunięciem pozytywnych bodźców powstaje, gdy jednostka traci coś ważnego, np. bliską osobę, pracę, czy też status społeczny. Doświadczyłem tego napięcia, gdy straciłem pracę po wielu latach pracy w jednej firmie. Poczułem się zagubiony i zdezorientowany, nie wiedząc, co robić dalej.
Agnew argumentował, że takie napięcie może prowadzić do dewiacji, gdy jednostka szuka sposobów na odzyskanie utraconych korzyści, nawet jeśli oznacza to łamanie norm. W moim przypadku, gdybym nie poradził sobie z tym napięciem, mógłbym być skłonny do podjęcia nielegalnych działań, aby zapewnić sobie dochód.
Napięcie związane z dodaniem negatywnych bodźców
Napięcie związane z dodaniem negatywnych bodźców powstaje, gdy jednostka doświadcza negatywnych wydarzeń, np. znęcania się, dyskryminacji, czy też przemocy. Doświadczyłem tego napięcia, gdy byłem świadkiem przemocy domowej w mojej rodzinie. To doświadczenie wywołało u mnie poczucie strachu, bezradności i gniewu.
Agnew argumentował, że takie napięcie może prowadzić do dewiacji, gdy jednostka szuka sposobów na poradzenie sobie z negatywnymi doświadczeniami, nawet jeśli oznacza to łamanie norm. W moim przypadku, gdybym nie poradził sobie z tym napięciem, mógłbym być skłonny do podjęcia agresywnych działań, aby chronić siebie lub innych.
Mechanizmy radzenia sobie z napięciem
Agnew wyróżnił dwa główne mechanizmy radzenia sobie z napięciem⁚ konformizm i dewiacja.
Konformizm
Konformizm to sposób radzenia sobie z napięciem, który polega na akceptacji norm społecznych i przestrzeganiu zasad. Doświadczyłem tego mechanizmu, gdy byłem młody i próbowałem dopasować się do grupy rówieśniczej. Starłem się uczyć się tego, co lubili moi koledzy, słuchać ich muzyki i ubierać się w podobny sposób.
Konformizm może być postrzegany jako sposób na uniknięcie konfliktów i zachowanie bezpieczeństwa. Jednakże, w kontekście teorii napięcia, konformizm może być również postrzegany jako forma uległości wobec systemu, który niekoniecznie jest sprawiedliwy.
Dewiacja
Dewiacja to sposób radzenia sobie z napięciem, który polega na łamaniu norm społecznych i zasad. Doświadczyłem tego mechanizmu, gdy byłem nastolatkiem i próbowałem zbuntować się przeciwko autorytetom. Nie zawsze słuchałem rodziców, łamałem zasady szkolne i angażowałem się w ryzykowne zachowania.
Dewiacja może być postrzegana jako sposób na wyrażenie buntu i niezależności. Jednakże, w kontekście teorii napięcia, dewiacja może być również postrzegana jako forma destrukcyjnego zachowania, które może prowadzić do negatywnych konsekwencji.
Podsumowanie
Teoria napięcia, zarówno w wersji Mertona, jak i Agnew, dostarcza mi cennego narzędzia do zrozumienia dewiacji społecznej. Pozwala mi spojrzeć na problem nie tylko z perspektywy strukturalnej, ale także indywidualnej, uwzględniając doświadczenia jednostki. Zauważyłem, że napięcie między celami a środkami, a także różne formy stresu i frustracji, mogą prowadzić do zachowań niezgodnych z normami.
Moje własne doświadczenia, choć nie zawsze związane z poważnymi dewiacjami, pomogły mi zrozumieć, jak silne mogą być emocje związane z napięciem i jak łatwo jest ulec pokusie łamania zasad, gdy brakuje innych opcji. Teoria napięcia skłania mnie do refleksji nad tym, jak ważne jest tworzenie sprawiedliwego i równego społeczeństwa, które zapewnia wszystkim jednostkom szansę na osiągnięcie sukcesu i spełnienie swoich aspiracji.